De jukebox bestaat 135 jaar: geautomatiseerde deejay anno 1889

Met de eerste jukebox was het beroep van DJ al geautomatiseerd nog voordat het bestond. Vandaag is die nostalgische muziekmachine jarig: hij wordt 135 en kan terugkijken op een roerig verleden.

(tekst en foto's: Wim Meijer)

Vandaag 135 jaar geleden, op 23 november 1889, werd de allereerste jukebox geplaatst in de Palais Royale Saloon in San Francisco. Muntje in de gleuf en Edisons uitvinding ging ‘los’. Dat is nog eens ‘andere koek’ dan pinnen, chippen, streamen, delen, liken en luisteren via spotify en I-tunes.

Ongetwijfeld zal het best een hoog gezelligheidsgehalte gehad hebben, die jukebox anno 1889. Alleen, wanneer je met meer dan vier mensen was, dan ging de lol er toch wel een beetje vanaf. Want vier was het maximale aantal personen dat gelijktijdig naar de jukebox kon luisteren. We hebben het over de “nickel-in-the-slot player” van Louis Glass, die op 23 november 1889 als eerste jukebox werd geïnstalleerd in de Palais Royale Saloon in San Francisco.

Het apparaat was gebaseerd op de Edison Klasse M electrische Phonograph, waaraan vier stethoscoopachtige buisjes waren vastgemaakt. Het geheel was geplaatst aan de binnenzijde van een eikenhouten kast. Ieder buisje kon vervolgens afzonderlijk worden geactiveerd door het inwerpen van een muntstuk, waarna enkele minuten naar muziek kon worden geluisterd.

Vooral dat inwerpen van een muntstuk was aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw erg ‘hot’ in de westerse wereld, en vooral in Amerika, waar alles om geld leek te draaien. In hoog tempo vervaardigde men in die periode het ene na het andere apparaat met muntinworp zoals, behalve de Edison phonograph, ook de pianola, de automatische viool (de Vialano Viruoso van Mills) en muziekdozen in alle maten en soorten. Zelfs wc-brillen met muntinworp kwamen regelmatig voor. En niet te vergeten natuurlijk de slotmachines, die de hele gokwereld dichterbij de mensen bracht.

Het zou echter toch tot rond 1926 duren voordat het animo voor jukeboxen echt grote vormen aannam. Dat had met twee technische ontwikkelingen te maken: het was toen mogelijk geworden om grammofoonplaten elektrisch af te spelen en het geluid te verbeteren middels een versterker. Hierdoor kun de jukebox opeens worden ingezet voor grotere ruimtes, zoals restaurants, bar’s en café’s. De eigenaren van deze horecabedrijven zagen de jukebox als een voordelig alternatief voor de live-bands. En in 1927 waren al ongeveer 12000 jukeboxes verkocht aan dit soort gelegenheden.

In 1939 was de jukebox zelfs verantwoordelijk voor 60% van de totale platenverkoop, en daarmee de redder voor de platenindustrie, die door deze omzet de crisisjaren wist te overleven. In de veertiger jaren en vooral na de Tweede Wereldoorlog beleefde de jukebox z’n gloriedagen. De ‘kenners’ spreken in dit verband over de ‘Golden Age’ van de Jukebox. Eerst produceerden veel fabrikanten jukeboxen ten behoeve van de oorlogsindustrie. Voor de militairen leverde de jukebox een van de weinige mogelijkheden tot ontspanning was.

Na de oorlog stond jukebox voor de American Way of Life en werd daardoor ook in West-Europa mateloos populair. Daarbij vormde de jukebox een ideale mogelijkheid om de populariteit van muziek te bepalen. Het apparaat kon het aantal keren tellen dat een nummer werd gekozen. Door die informatie van de hele horeca te verzamelen kon men op die manier een hitlijst samenstellen. Het is dan ook niet toevallig dat die hitlijst meestal een ‘Top 40’ was. Veertig was namelijk precies het aantal platen wat in een jukebox paste.

Je zou kunnen stellen de dat jukebox, zowel op het gebied van ‘betaald’ plaatjes draaien als op het gebied van het samenstellen van hitlijsten, de voorlopers waren van onze hedendaagse diskjockeys. Nog sterker: het lijkt er zelfs op dat het beroep van DJ al geautomatiseerd was nog voordat het bestond. Vanaf de tweede helft van de zestiger jaren liep de populariteit van de jukebox sterk terug. Dit had alles te maken met de opkomst van de televisie, waardoor minder mensen naar het café gingen. Ook de opkomst van de bandrecorder zorgde ervoor dat zaken voor hun muziek niet meer puur afhankelijk waren van de jukebox.

Tegenwoordig is de jukebox nog slechts een soort van ‘collectors item’. Onder de liefhebbers zijn vooral de grote merken van weleer populair, zoals Wurlitzer, AMI, Seeburg en Rock-Ola. Voor wie nu enthousiast is geworden en denkt even zo’n gedateerd muziekdoosje te kopen: de prijzen van deze ‘speeltjes’ zijn in de loop der jaren aardig opgelopen en variëren van € 2000,- tot wel € 40.000,- Voor die laatste prijs heb je dan wel een origineel en gereviseerd exemplaar. Alleen vrees ik dat via het “nickel-in-the-slot”- pricipe die investering niet zal worden terugverdiend.