Fort bij Vijfhuizen: van onderdeel van ruim 100-jarige verdedigingslinie tot unieke plek waar geschiedenis, natuur en cultuur samenkomen.
(tekst en foto’s: Wim Meijer / bronnen: Wikipedia – Stichting Kunstfort Vijfhuizen)
Bunkers van de Atlantik Wall en de forten van de Stelling van Amsterdam. Overal vinden we ze terug, de onuitwisbare sporen van oorlogen uit het verleden, variërend van kleine observatie- en geschutsbunkers in de duingebieden tot grote betonnen forten in rond onze hoofdstad.
Gelukkig is het al lang geleden dat deze bunkers daadwerkelijk dienstdeden voor het doel waarvoor ze ooit waren ontworpen. Inmiddels lijkt dat afschuwelijke verleden omarmd door de aarde, overwoekerd door groen, overspoeld door de zee, ingezet als schuren of stallen, als doelwit voor graffitikunstenaars of als bakens aan de horizon. Bijna vredelievend, maar nog altijd met lading.
Een lading die dubbel is: enerzijds de lading van de boodschap dat vrede niet iets vanzelfsprekends is en dat er soms voor vrede moet worden gevochten. Anderzijds de lading van de boodschap dat de tijd alle pijn verzacht, en symbolen van strijd kunnen transformeren tot decors van een vredige maatschappij.
Stelling van Amsterdam
Een voorbeeld daarvan vormt het Fort bij Vijfhuizen. Het fort is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, een verdedigingslinie van 46 forten en batterijen en een grote hoeveelheid aan dijken en sluizen rond Amsterdam en gebouwd tussen 1880 en 1914. Het Fort bij Vijfhuizen is in 1897 ontworpen en is één van de eerste gebouwen in Nederland die van beton gebouwd is. Het gebruik van beton werd nodig voor verdedigingswerken na de uitvinding van de ‘brisantgranaat’, die zo’n vernietigende kracht had dat metselwerk niet langer bestand was. De taak van dit fort was om de Ringvaart en dijk van de Haarlemmermeerpolder te verdedigen.
Bij het fort staat ook een genieloods, gebouwd in 1897. Van de vijf gebouwde stalen genieloodsen is die in Vijfhuizen het enige overgebleven exemplaar.
Bestemming ‘verdediging’ maakt plaats voor Kunst
Sinds 2005 heeft het Fort bij Vijfhuizen een bestemming voor kunst, een bijzondere plek waar beeldende kunst en militair erfgoed samenkomen. “De tentoonstellingen spiegelen de omgeving van het fort: een collage van kunstmatige landschappen waarin de natuur is ingezet voor diverse – nu vaak verouderde – doeleinden. Het Kunstfort is een plek waar ruimte, tijd en beeld in elkaar grijpen”, aldus de Stichting Kunstfort Vijfhuizen. De programmering is geïnspireerd op sciencefiction – kunstenaars scheppen alternatieve realiteiten en bevragen bestaande systemen. Terugkerende thema’s zijn: klimaat en landschap, grenspolitiek en verdedigingsmodellen, technologie en ritueel, dystopie en apocalyps. Dit wordt gepresenteerd in tentoonstellingen, interventies in de buitenruimte en multidisciplinaire uitwisselingen.
Ook wordt er in het fort aandacht besteed aan de geschiedenis van de Stelling van Amsterdam in het algemeen, specifiek van het Fort bij Vijfhuizen, de ligging, het gebouw en verschillende binnenruimten kunnen bekeken worden.
Om financiële middelen te hebben teneinde het Fort bij Vijfhuizen de renoveren en te transformeren in Kunstfort werd een wijkje met kunstenaarswoningen plus gastenverblijf net buiten het fort gebouwd. Het wijkje bestaat uit 16 atelierwoningen en 6 gastenverblijven pal naast het Fort ontworpen door Architect Jaco.
Nog gesloten door corona, maar ook buiten de moeite waard
Op dit moment is het voor bezoekers nog niet mogelijk om het Fort bij Vijfhuizen en de erbij horende genieloods van binnen te bekijken. Maar ook, en misschien zelfs JUIST buiten is er veel te zien. Kunstenaars hebben inmiddels al veel sporen rond het Fort achtergelaten, waarvan hieronder een kleine selectie:
Host: Lennart de Neef en Micha Prinsen
Lennart de Neef en Micha Prinsen maakten dit werk oorspronkelijk voor een park in Rotterdam. Daar werd het geplaatst als een staande rechthoek in een wegdruipende voet. Inspiratie was de mysterieuze monolith uit de film 2001: A Space Odyssey (1968) van Stanley Kubrick, een artefact dat miljoenen jaren geleden door buitenaardse archeologen op de planeet aarde achtergelaten zou zijn.
Bij de verplaatsing naar het forteiland van Kunstfort bij Vijfhuizen besloten de kunstenaars hun sculptuur in te graven in de eerste verdedigingsmuur. Host gaat hier op in de begroeiing van het eiland, en resoneert met de overgebleven andere betonnen structuren van het fort. De sculptuur verschijnt plotseling en ogenschijnlijk toevallig uit de wal, reeds aangevreten door dikke versteende larven, en is tegelijkertijd overduidelijk onnatuurlijk en door mensen gemaakt.
Sluipweg, waarlangs de dood heeft weten te ontsnappen: Hans van Houwelingen
Op de omwalling rondom het Kunstfort heeft Hans van Houwelingen een 400 meter lang pad van oude grafstenen aangelegd: Sluipweg, waarlangs de dood heeft weten te ontsnappen.
Van Houwelingen doelt hiermee op het bijzondere feit dat er bij de verdediging van dit militaire verdedigingsbolwerk, -voorzover officïeel bekend-, door het Nederlandse leger nooit strijd is geleverd. De oorspronkelijke functie van het Kunstfort maakt van dit smalle pad een sluipweg. Het pad van gerecyclede grafstenen biedt als het ware alsnog een plek aan de dood. Zoals het fort gerecycled is om de kunst te dienen, zo wordt de dood ‘gerecycled’ om zich bij de geschiedenis van het fort te voegen.
Love Gun: Serge Verheugen
Serge Verheugen verwijst met Love Gun naar een verhaal uit de Spaanse burgeroorlog (1936 – 1939) en de activiteiten van de even briljante als controversiële genie-generaal Juan Ernesto de Dorssa. Deze experimenteerde met nieuwe munitiesoorten waarvan de werking niet dood en verderf zouden zaaien. Hij zocht naar manieren om de tegenstander op alternatieve wijze buiten gevecht te stellen, zoals met afrodisiaca die gevoelens van lust en liefde opwekken.
In Heaven: Oscar Prinsen
Tijdens zijn residency in 2010 maakte Oscar Prinsen vier werken rondom het fort: Aan de waterkant, In Heaven, De Boomklever en De Hardkijker – tevens onderdeel van zijn project Instituut voor de Loslopende Mens. Bezoekers kunnen zijn werken ontdekken op het forteiland. In Heaven creëert letterlijk ruimte voor reflectie.
BLOB (Binary Large Object): Jurgen Bey
BLOB staat voor Binary Large Object: een concept uit de architectuur. Het zijn vormen van deconstructivistische architectuur, waarbij gebruik wordt gemaakt van nieuwe ontwerptechnieken die grenzen verleggen. Bekende voorbeelden zijn het Guggenheim Museum van Bilbao en Kunsthaus Gratz in Oostenrijk. Ontwerper Jurgen Bey (Soest, 1965) maakt dit mobiele object voor het BLOB-paviljoen van de Technische Universiteit Eindhoven. Daar diende het als presentatieruimte en platform voor experimentele projecten op het raakvlak van kunst en technologie, geprogrammeerd in samenwerking met het Van Abbemuseum. Sinds 2009 staat de weelderige ‘blob’ in de platte omgeving van Kunstfort bij Vijfhuizen.
De Hoorn des Overvloeds: Hans Koetsier
De Hoorn des Overvloeds maakte Hans Koetsier (1930-1991) oorspronkelijk in 1972 in opdracht van de Belastingdienst Amstelveen. Toen het gebouw in 2006 werd afgebroken, werd het beeld opgeslagen en zocht men een herbestemming. Economisch ging het Nederland begin jaren zeventig goed, dus was het logisch dat voor de ruime belastingopbrengsten dit klassieke symbool werd gebruikt. 
Al in de voorspoedige Hollandse Gouden Eeuw werden talloze gebouwen in handelssteden met een versiering van de hoorn des overvloeds gedecoreerd. Koetsier plaatste de witte hoorn echter met de brede opening naar de grond, daarmee aanduidend dat de rijkdom uit de grond komt: inderdaad was de Nederlandse rijkdom vooral afkomstig uit de aardgasbaten.
Kijk voor meer informatie over het Fort bij Vijfhuizen en de Stelling van Amsterdam op: https://www.kunstfort.nl/.
Hieronder nog meer foto’s van het buitengebied van het Fort bij Vijfhuizen: 
